Liệu cơ chế cơ chế mua bán điện trực tiếp giữa Đơn vị phát điện năng lượng tái tạo với Khách hàng sử dụng điện lớn (cơ chế DPPA) có là cơ hội thắng lớn cho các nhà đầu tư Năng lượng tái tạo (NLTT) của Việt Nam, đặc biệt là những nhà đầu tư có dự án gần các khu công nghiệp, khu kinh tế và khu chế xuất hay không? Để xem xét được điều này, chúng ta hãy phân tích lần lượt từ các góc độ vĩ mô, vi mô và nội tại của mỗi nhà đầu tư NLTT. Vậy lợi ích của cơ chế DPPA gì?
Cơ chế DPPA có thể khuyến khích đầu tư nhiều hơn vào các dự án NLTT trong nước, qua đó thúc đẩy phát triển bền vững về mặt môi trường, góp phần nâng cao hiệu quả của thị trường điện cạnh tranh tại Việt Nam.
Cơ chế DPPA tạo ra một môi trường cạnh tranh tốt hơn cho những bên tham gia, đặc biệt với các nhà đầu tư NLTT và cơ chế này có khả năng giải quyết một số vấn đề tài chính, các quan hệ tài chính với Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN). Ngoài ra, có thể cho rằng cơ chế DPPA sẽ góp phần phòng ngừa rủi ro cho cả bên mua điện và các nhà đầu tư điện NLTT thông qua các quy định về hợp đồng kỳ hạn.
Bên cạnh đó, NLTT đóng vai trò quan trọng trong Quy hoạch phát triển điện lực quốc gia giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050 hay còn gọi là PDP8. Kế hoạch thực hiện PDP8 đặt mục tiêu mở rộng công suất phát điện lên hơn 150.000 MW vào năm 2030 và gần 600.000 MW vào năm 2050, góp phần vào mục tiêu đạt mức phát thải ròng bằng 0 của quốc gia vào năm 2050. Do vậy, cơ chế DPPA khuyến khích sản xuất, sử dụng năng lượng tái tạo, có thể là đóng vai trò là một trong những giải pháp giải quyết các vấn đề an ninh cung cấp điện, thiếu điện của Việt Nam về dài hạn.
Vậy lợi ích cụ thể của Đơn vị Phát điện NLTT là gì?
Cơ chế DPPA sẽ giúp nhà đầu tư dự án NLTT phát triển ổn định, chủ động và giảm thiểu rủi ro tài chính. Các nhà đầu tư phát triển các Dự án NLTT tham gia cơ chế DPPA sẽ chủ động, ổn định về doanh thu hơn do có thể chủ động lựa chọn khách hàng, đàm phán hợp đồng (giá và thời hạn hợp đồng), dự báo được doanh thu trong dài hạn nhờ một phần lớn hoặc toàn bộ sản lượng điện sản xuất sẽ được mua bởi một/một số khách hàng là các doanh nghiệp lớn, có uy tín cao (thường là các Tập đoàn/Công ty lớn, có tiềm lực tài chính mạnh), giá bán điện được cố định trong dài hạn...
Theo quy định hiện hành, các Đơn vị phát điện NLTT có thể lựa chọn việc đàm phán, ký kết hợp đồng mua bán điện với EVN cũng như tham gia thị trường điện; tuy nhiên, cơ chế DPPA được áp dụng rộng rãi có thể đem lại các lựa chọn thỏa thuận, ký hợp đồng mua bán điện đa dạng hơn.
Đơn vị phát điện NLTT trước đây chỉ có thể bán điện cho một người mua duy nhất trên thị trường là EVN. Với việc không còn cơ chế giá FIT cố định, việc ký kết hợp đồng mua bán điện dài hạn với các Khách hàng sử dụng điện lớn bao gồm các đối tác nước ngoài có uy tín sẽ giúp các Đơn vị phát điện NLTT có thể thu xếp được nguồn vốn hiệu quả hơn với chi phí thấp từ các tổ chức tài chính, đặc biệt là các tổ chức tài chính quốc tế. Điều này khác biệt so với hình thức mua bán điện theo hợp đồng mua bán điện hiện nay, giúp các Đơn vị phát điện NLTT tăng hiệu quả đầu tư và cung cấp điện với giá cạnh tranh hơn.
Lợi ích đối với các dịch vụ/lĩnh vực khác
Cơ hội đối với các nhà đầu tư giải pháp lưu trữ năng lượng: Với việc tăng sản lượng năng lượng tái tạo, thị trường sẽ có nhu cầu ngày càng tăng đối với các hệ thống pin lưu trữ năng lượng để tối ưu hiệu quả các nguồn điện năng lượng tái tạo. Các công ty phát triển công nghệ pin tiên tiến và các giải pháp lưu trữ khác có thể tìm thấy các cơ hội đầu tư đáng kể.
Cơ hội cho các công ty cung cấp dịch vụ quản lý năng lượng: Khi các doanh nghiệp tham gia cơ chế DPPA, sẽ cần các dịch vụ quản lý năng lượng để tối ưu hóa việc sử dụng, giám sát hiệu suất và đảm bảo tuân thủ các thỏa thuận hợp đồng mua bán điện. Các công ty cung cấp các dịch vụ này sẽ tìm thấy tiềm năng phát triển tại các thị trường mới nổi.
Cơ hôi phát triển cho các dịch vụ tư vấn tài chính và pháp lý: Cơ chế DPPA sẽ tạo ra nhu cầu về chuyên môn tài chính và pháp lý để điều hướng sự phức tạp của các thỏa thuận DPPA. Các công ty có thể cung cấp các dịch vụ tư vấn chuyên biệt trong lĩnh vực này sẽ tìm thấy nhiều cơ hội về tư vấn về đầu tư, đàm phán Hợp đồng Cfd, PPA...
Cơ hội cho đổi mới công nghệ xanh: Đầu tư vào các công nghệ tiên tiến giúp tăng cường hiệu quả và tích hợp năng lượng tái tạo, chẳng hạn như lưới điện thông minh, hệ thống quản lý năng lượng dựa trên IoT và phân tích năng lượng do AI thúc đẩy, sẽ rất hấp dẫn.
Và còn nhiều các cơ hội khác về con người, an sinh xã hội, tài chính, các quỹ đầu tư, các ngân hàng phát triển, thị trường REC, thị trường tín chỉ Carbon....
Thách thức cụ thể của Đơn vị Phát điện Năng lượng Tái tạo là gì?
Thứ nhất, theo Nghị định số 80/2024/NĐ-CP, Đơn vị phát điện NLTT phải tuân thủ quy định của pháp luật về: quy hoạch, đầu tư; quy định về cấp giấy phép hoạt động điện lực;… Trong đó, về vấn đề quy hoạch, trường hợp các nhà đầu tư muốn đầu tư nhà máy điện NLTT (nhưng chưa có trong quy hoạch) để tham gia DPPA cần thực hiện các thủ tục điều chỉnh, bổ sung quy hoạch nguồn và lưới điện (nếu có) tại quy hoạch phát triển điện lực quốc gia, quy hoạch tỉnh. Đây là thách thức không nhỏ đối với các nhà đầu tư NLTT trong việc bố trì thời gian, nguồn lực để thực hiện các thủ tục đáp ứng quy định pháp luật về quy hoạch.
Thứ hai, theo Nghị định 115/2024/NĐ-CP ngày 16/9/2024 của Chính phủ và Thông tư số 27/2024/TT-BCT ngày 21/11/2024 của Bộ trưởng Bộ Công Thương liên quan đến việc lựa chọn nhà đầu tư thực hiện dự án đầu tư công trình năng lượng, các dự án NLTT mới được lựa chọn theo hình thức đấu thầu chỉ được đàm phán bán điện cho Tập đoàn Điện lực Việt Nam, chưa có căn cứ tham gia cơ chế DPPA.
Thứ ba, mối quan ngại về đảm bảo cung cấp điện ổn định, liên tục của Khách hàng sử dụng điện lớn tham gia DPPA đối với Đơn vị phát điện NLTT: Tùy thuộc vào mô hình, công suất của mỗi đơn vị phát điện, nhiều khách hàng sử dụng điện lớn có thể không muốn chỉ dựa vào nguồn cung cấp điện duy nhất từ các nguồn điện NLTT để phục vụ sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp. Họ sẽ cân nhắc lựa chọn vẫn mua điện từ EVN để đảm bảo không ảnh hưởng đến việc được cung cấp điện ổn định, liên tục hay chuyển sang kết hợp mua điện từ các Đơn vị phát điện NLTT, đặc biệt trong trường hợp mua bán điện trực tiếp qua đường dây kết nối riêng.
Thứ tư, thách thức cạnh tranh về giá bán điện: Trường hợp mua bán điện trực tiếp qua lưới điện quốc gia, mặc dù việc thanh toán theo hợp đồng kỳ hạn (CfD) có thể đảm bảo lợi nhuận – chi phí cho cả Đơn vị phát điện NLTT (bên bán điện) và Khách hàng sử dụng điện lớn (bên mua điện), nhưng bên mua điện sẽ cân nhắc và nghiên cứu cơ cấu giá điện và xem xét tổng khoản thanh toán cho cả EVN và Đơn vị phát điện NLTT để tính toán, cân đối về cơ cấu giá DPPA được chào bán có lợi ích về mặt thương mại hay không. Do đó, Đơn vị phát điện NLTT cần đưa ra một mức giá bán điện cạnh tranh kèm theo các điều kiện ràng buộc phù hợp khác để có thể thu hút, đàm phán và ký kết hợp đồng CfD với Khách hàng sử dụng điện lớn.
Thứ năm, một điểm cũng rất đáng quan tâm trong Hợp đồng kỳ hạn ký kết giữa Đơn vị phát điện NLTT và Khách hàng sử dụng điện lớn và là mục đích chính của cơ chế DPPA là quyền sở hữu chứng nhận năng lượng tái tạo được quy định như thế nào. Theo đó, tại khoản 9 Điều 7 của Phụ lục III Nghị định số 80/2024/NĐ-CP về các nội dung chính của hợp đồng kỳ hạn, chứng chỉ NLTT (REC), tín chỉ các-bon sẽ chuyển từ Đơn vị phát điện năng lượng tái tạo cho Khách hàng sử dụng điện lớn. Tuy nhiên, việc chuyển giao các chứng chỉ, tín chỉ này như thế nào, thông qua cơ chế, đơn vị hay tổ chức nào hiện cũng chưa được quy định.
Nghị định số 80/2024/NĐ-CP cho phép các Khách hàng sử dụng điện lớn được mua điện trực tiếp từ các Đơn vị phát điện năng lượng tái tạo bao gồm năng lượng mặt trời, gió, thủy điện nhỏ, sinh khối, địa nhiệt và các dạng năng lượng tái tạo khác và hệ thống điện mặt trời trên mái nhà
DPPA là cơ chế mua bán điện trực tiếp được thực hiện thông qua hai phương thức: (i) Mua bán điện trực tiếp thông qua đường dây riêng; (ii) Mua bán điện trực tiếp qua lưới điện quốc gia. Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện tại, cũng như trong ngắn hạn việc thực hiện cơ chế DPPA đối với khách hàng sử dụng điện lớn ngoài những thuận lợi nhưng cũng có không ít những khó khăn khi triền khai thực hiện.
Lợi ích của cơ chế DPPA đối với khách hàng sử dụng điện lớn
Hình ảnh minh họa về các lợi ích của việc sử dụng cơ chế Mua bán Điện Trực tiếp (DPPA).
Khách hàng sử dụng điện lớn là tổ chức, cá nhân mua điện để sử dụng không bán lại cho tổ chức, cá nhân khác, theo quy định của Bộ Công Thương phù hợp với từng thời kỳ phát triển của hệ thống điện hoặc có sản lượng tiêu thụ bình quân theo quy định.
Các chuyên gia nhận định rằng cơ chế DPPA có thể thúc đẩy đầu tư mạnh mẽ hơn vào các dự án năng lượng tái tạo trong nước, từ đó không chỉ góp phần phát triển bền vững về môi trường mà còn nâng cao hiệu quả của thị trường điện tại Việt Nam. Nhờ đó, các khách hàng sử dụng điện lớn sẽ có thêm nhiều lựa chọn, đồng thời được hưởng lợi từ mức giá cạnh tranh khi mua bán điện với các đơn vị phát điện năng lượng tái tạo cũng như tạo cơ hội để các doanh nghiệp sớm có được chứng chỉ năng lượng tái tạo, chứng chỉ giảm phát thải carbon để tăng sức cạnh tranh hàng hóa khi xuất khẩu ra thị trường quốc tế.
Các tập đoàn, công ty có nhu cầu sử dụng một lượng điện lớn cho hoạt động sản xuất, kinh doanh) tham gia vào cơ chế DPPA do thông qua cơ chế này một mặt họ đáp ứng được các cam kết toàn cầu về sử dụng năng lượng tái tạo và phát triển bền vững (ví dụ: RE100, REBA); mặt khác họ cũng đảm bảo được nguồn cung năng lượng trong dài hạn và giảm thiểu được rủi ro về chi phí sử dụng năng lượng trong tương lai do có thể đàm phán và cố định được giá mua điện.
Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp (CSR - Corporate Social Responsibility): Việc áp dụng DPPA có thể nâng cao hồ sơ CSR của khách hàng sử dụng điện, thể hiện cam kết thực hiện các hoạt động bền vững và giảm lượng khí thải carbon, điều này ngày càng quan trọng đối với người tiêu dùng, nhà đầu tư và đối tác.
Quản lý chi phí và tính ổn định: Tham gia vào DPPA có thể giúp các khách hàng sử dụng điện có thể tiên lượng và dự đoán về chi phí năng lượng và các chi phí năng lượng có khả năng thấp hơn. Tính ổn định về chi phí năng lượng này có thể hỗ trợ cho việc lập kế hoạch tài chính và lập ngân sách dài hạn của doanh nghiệp.
Lợi thế cạnh tranh và sự khác biệt trên thị trường: Việc chuyển đổi sử dụng NLTT thông qua DPPA có thể mang lại lợi thế cạnh tranh. Các khách hàng sử dụng NL sạch có thể được khách hàng và bên liên quan đánh giá và ghi điểm về việc có ý thức bảo vệ môi trường ủng hộ, tạo sự khác biệt trên thị trường, nhất là khách hàng thị trường Châu Âu và nhiều thị trường của các quốc gia phát triển.
Liên quan đến REC cũng là một lợi thế khi tham gia DPPA và cơ chế mua bán REC góp phần thúc đẩy phát triển các dự án đầu tư cho năng lượng tái tạo và giảm các nguồn năng lượng có nguồn gốc hóa thạch, từ đó thúc đẩy quá trình giảm phát thải khí nhà kính trong lĩnh vực năng lượng của quốc gia. Khi phát triển thị trường REC cũng hỗ trợ tài chính để khuyến khích các dự án năng lượng tái tạo: Việc bán REC có thể giúp các nhà đầu tư có thêm động lực để tiếp tục phát triển thêm các dự án phát điện tái tạo và giảm dần, thay thế các cơ chế hỗ trợ tài chính từ Chính phủ như cơ chế biểu giá cố định (Cơ chế giá FIT - Feed in tariff).
Khó khăn, thách thức của khách hàng sử dụng điện lớn
Hình ảnh minh họa về các khó khăn khi thực hiện cơ chế Mua bán Điện Trực tiếp (DPPA).
Một khảo sát do Bộ Công Thương thực hiện vào cuối năm 2023 cho thấy, trong số 41 đại diện khách hàng được khảo sát, có 20 đơn vị (với tổng công suất 996 MW) bày tỏ mong muốn tham gia cơ chế DPPA. Điều này cho thấy hơn 50% khách hàng sử dụng điện vẫn còn do dự trong việc tham gia vào cơ chế này.
Do DPPA là một cơ chế còn mới tại Việt Nam nên khó tránh khỏi một số vấn đề có thể nảy sinh trong quá trình triển khai. Tuy nhiên, các Khách hàng sử dụng điện lớn trong các Khu công nghiệp mà chủ yếu là các doanh nghiệp có nguồn vốn đầu tư nước ngoài (FDI) hoặc các chuỗi cung ứng của các Tập đoàn nước ngoài đều là các doanh nghiệp có nhu cầu mạnh mẽ và cấp thiết về việc chứng mình sử dụng năng lượng sạch trong hoạt động sản xuất của mình nhằm đáp ứng các cam kết của các Tổ chức quốc tế trong lĩnh vực bảo vệ môi trường. Tuy nhiên, như quy định ở trên, nếu các doanh nghiệp sử dụng điện nằm trong các khu công nghiệp và đang mua điện trực tiếp từ Đơn vị bán lẻ trong Khu công nghiệp thì sẽ không thể nào mua bán điện trực tiếp với đơn vị phát điện do bị ràng buộc bởi các hợp đồng mua điện hiện hữu. Bên cạnh đó, các đơn vị bán lẻ điện tại các Khu công nghiệp cũng không thể mua điện từ đơn vị phát điện năng lượng tái tạo để bán lại cho Khách hàng sử dụng điện của mình vì họ lại không phải là đối tượng mua bán điện trực tiếp theo quy định tại Nghị định số 80/2024/NĐ-CP. Theo Điều 47 Luật điện lực, việc mua bán điện trực tiếp với đơn vị phát điện là quyền của Khách hàng sử dụng điện lớn và cũng theo quy định tại khoản 6 Điều 3 Luật Điện lực thì Khách hàng sử dụng điện được định nghĩa là tổ chức, cá nhân mua điện để sử dụng, không bán lại cho tổ chức, cá nhân khác.
Vì vậy, khi Nghị định số 80/2024/NĐ-CP được ban hành, các điều khoản trong Nghị định này đã cho phép Khách hàng sử dụng điện lớn đang mua điện từ Đơn vị bán lẻ điện trong KCN được chủ động tiếp cập với việc sử dụng nguồn năng lượng sạch thông qua việc được chuyển sang ký kết hợp đồng mua điện với Tổng công ty điện lực để mua điện theo cơ chế mua bán điện trực tiếp hoặc ủy quyền cho đơn vị bán lẻ điện trong Khu công nghiệp tham gia cơ chế này. Khi đó, Đơn vị bán lẻ điện cần phải thỏa thuận và thống nhất được với Khách hàng sử dụng điện lớn về mức chi phí bán lẻ trong hàng rào khu công nghiệp để tính toán và thanh toán với Khách hàng. Đây cũng là một điểm mới mà Đơn vị bán lẻ điện trong Khu công nghiệp cũng như Khách hàng sử dụng điện lớn trong Khu công nghiệp sẽ cần phải nghiên cứu, tìm hiểu để thỏa thuận được mức chi phí này.
Một khó khăn tiềm ẩn nữa là chuẩn bị nội dung, đàm phán Hợp đồng mua bán điện trong trường hợp mua bán điện trực tiếp thông qua đường dây kết nối riêng, hai bên tham gia cơ chế DPPA là Đơn vị phát điện năng lượng tái tạo và Khách hàng sử dụng điện lớn. Tại Nghị định số 80/2024/NĐ-CP, hợp đồng này được quy định mang tính chất định hướng, còn các nội dung cụ thể liên quan đến vấn đề mua bán, trao đổi, giá cả,… sẽ do hai bên tự thỏa thuận. Đây là những nội dung hoàn toàn mới mẻ đối với cả khách hàng sử dụng điện lớn và Đơn vị phát điện NLTT; do đó, hai bên cần thời gian, nguồn lực để nghiên cứu kỹ các quy định pháp lý, điều kiện, nhu cầu, mục tiêu khi chuẩn bị các nội dung cũng như đàm phán hợp đồng…
Đối với hình thức mua bán qua đường dây riêng, các bên tự thỏa thuận về công suất, sản lượng và giá điện. Hình thức này không giới hạn công suất và áp dụng cho các nguồn điện như năng lượng mặt trời, gió, thủy điện nhỏ, sinh khối, địa nhiệt, sóng biển, thủy triều, hải lưu và điện mặt trời mái nhà. Tuy nhiên, việc triển khai có thể gặp khó khăn liên quan đến khoảng cách giữa nhà máy điện và khách hàng. Việc này dẫn tới một số vấn đề phát sinh như bổ sung quy hoạch đường dây kết nối riêng, giải phóng mặt bằng….
Đối với hình thức mua bán qua lưới điện quốc gia, ngoài quy định về sản lượng điện tiêu thụ bình quân tại thời điểm nộp hồ sơ tham gia DPPA phải đạt từ 200.000 kWh/tháng trở lên (tính trung bình trong 12 tháng gần nhất), các khách hàng sử dụng điện lớn mới hoặc có thời gian sử dụng điện dưới 12 tháng cũng cần đảm bảo sản lượng đăng ký từ 200.000 kWh/tháng trở lên. Đồng thời, các khách hàng này phải tuân thủ các quy định chung của pháp luật về quy hoạch, đầu tư; giấy phép hoạt động điện lực; an toàn điện, phòng chống cháy nổ trong xây dựng, đất đai, bảo vệ môi trường, vận hành (phát điện, truyền tải điện, phân phối điện) và an toàn trong sử dụng điện; cũng như các quy định liên quan đến mua bán điện, hợp đồng và các quy định pháp luật khác có liên quan. Đây cũng là rủi ro cho bên mua, nếu trong vòng đời của hợp đồng mà doanh nghiệp sử dụng điện ít hơn mức tối thiểu này thì họ có khả năng vi phạm/không đáp ứng các điều khoản hợp đồng với đơn vị phát điện NLTT...
Nghị định 80/2024/NĐ-CP được đánh giá là có ý nghĩa quan trọng với các khách hàng sử dụng điện lớn và nhận được sự quan tâm của nhiều nhà đầu tư, các tổ chức quốc tế và khách hàng sử dụng điện, và kỳ vọng đạt được các mục tiêu phát triển bền vững toàn cầu phù hợp với xu hướng chung của thế giới. Do đó, thị trường DPPA toàn cầu đã tăng trưởng với tốc độ ấn tượng trong vài năm qua. Mặc dù Nghị định 80/2024/NĐ-CP là một bước đi đúng hướng, nhưng vẫn cần phải vượt qua một số thách thức để đạt được những kết quả, mục tiêu đề ra. Lợi ích và Khó khăn của khách hàng sử dụng điện khi Thực hiện Cơ chế Mua bán Điện Trực tiếp (DPPA)
Nghị định số 80/2024/NĐ-CP cho phép các Khách hàng sử dụng điện lớn được mua điện trực tiếp từ các Đơn vị phát điện năng lượng tái tạo bao gồm năng lượng mặt trời, gió, thủy điện nhỏ, sinh khối, địa nhiệt,các dạng năng lượng tái tạo khác và hệ thống điện mặt trời trên mái nhà.
DPPA là cơ chế mua bán điện trực tiếp được thực hiện thông qua hai phương thức: (i) Mua bán điện trực tiếp thông qua đường dây riêng; (ii) Mua bán điện trực tiếp qua lưới điện quốc gia. Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện tại, cũng như trong ngắn hạn việc thực hiện cơ chế DPPA đối với khách hàng sử dụng điện lớn ngoài những thuận lợi nhưng cũng có không ít những khó khăn khi triền khai thực hiện.